„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
GRUSZCZYŃSKI Stanisław (6 I 1891 Ludwinowo k. Wilna - 3 II 1959 Milanówek k. Warszawy), śpiewakBył synem Michała i Katarzyny G., mężem => Janiny Smotryckiej (ślub 19 I 1919). Urodził się w rodzinie chłopskiej. Uczęszczał do szkoły realnej w Wilnie. W 1905 brał udział w strajku szkolnym, za co został wydalony ze szkół z tzw. wilczym biletem. Rozpoczął następnie pracę w fabryce czekolady w Wilnie. Należał już wtedy do SDKPiL i brał udział w manifestacjach, pochodach i walkach ulicznych. Ok. 1907 prawdopodobnie występował jako statysta w t. wileńskim. W 1908 przybył do Warszawy; pracował tu kolejno w kilku fabrykach, a także statystował w T. Wielkim. Od 1912 mieszkał w Sosnowcu i pracował jako kelner w cukierni. Tam też zaczął się uczyć śpiewu u B. Strzyżykowskiego i rozpoczął występy jako pieśniarz (między seansami w kinach) w Sosnowcu, Zawierciu i Częstochowie, gdzie występował także krótko w zespole W. Glogera. Następnie powrócił do Warszawy i uczył się śpiewu u S. Dudzińskiego. 31 X 1915 debiutował w T. Nowości w partii Bolesława („Polska krew") i osiągnął duży sukces. Na scenie tej występował do końca września 1916, śpiewając m.in. partie: Barinkaya („Baron cygański"), Parysa („Piękna Helena"), Renego („Cnotliwa Zuzanna"), Eisensteina („Zemsta nietoperza"). 21 III 1916 wystąpił po raz pierwszy w T. Wielkim w partii Radamesa („Aida") i rozpoczął występy na scenie operowej. Do zespołu opery warsz. został zaangażowany na stałe od sez. 1916/17. Obdarzony bardzo pięknym, czystym, silnym głosem tenorowym, świetną pamięcią, muzykalnością i talentem aktorskim, zrobił błyskawiczną karierę. „Potęga i szlachetność brzmienia jego tenoru bohaterskiego, niekłamana prawda uczucia emanująca z każdej frazy, znakomite warunki zewnętrzne - postawa, gest, wyrazistość twarzy i oka łączyły się z wielkim talentem aktorskim” - pisał J. Macierakowski. Na scenie T. Wielkiego wykonywał do 1931 gł. bohaterskie partie tenorowe. Ogromne sukcesy odniósł śpiewając: Cania („Pajace"), Don Josego („Carmen"), Manrica („Trubadur"), Eleazara („Żydówka"), Otella („Otello"), Fausta („Faust"), Gianetta Malespiniego („Uczta szyderców"), a w operach R. Wagnera partie Zygmunta („Walkiria"), Lohengrina („Lohengrin"), Parsifala („Parsifal"), Eryka („Holender tułacz"). W repertuarze pol. wyróżnił się szczególnie jako Kazimierz („Hrabina"), Jontek („Halka"), Manru („Manru"), Młody Król („Hagith"), Zygmunt August („Zygmunt August” T. Joteyki).
Za granicą zyskał miano jednego z najsławniejszych pol. śpiewaków operowych pierwszej poł. XX w. Od kwietnia 1917 występował w Niemczech, początkowo w operze cesarskiej w Berlinie, potem w Wiesbaden, Hamburgu, Bremie, Mannheim, Bochum, Essen, Frankfurcie, śpiewając wszędzie swoje partie po pol., co było wówczas wydarzeniem bez precedensu. W 1921 występował w operze Sao Carlos w Lizbonie, a następnie w Madrycie i Barcelonie, w 1923 w Parmie, Trieście, Mediolanie i Rzymie, w 1924 w Pradze, w 1925 i w 1 poł. 1926 w Bukareszcie, w 1926 w Belgradzie, 1927 w Pradze i Sofii, w maju 1930 w praskim Narodnim divadle (śpiewał tu m.in. partię Jontka - „Halka"). W kraju występował gościnnie m.in. w Krakowie (przeważnie w okresach letnich: 1917, 1919, 1920, 1922, 1923, od 21 VII do 17 VIII 1925 na czele zespołu Artystów Opery Warszawskiej), Wilnie (sierpień 1924 w T. Wielkim, 1933 w rewii w T. Letnim), Lwowie (1917, styczeń, luty, czerwiec 1926, maj 1931, marzec-kwiecień 1937), Poznaniu (1917), Łodzi (październik 1920), Gdańsku, Toruniu (1920, maj-czerwiec 1935), Bydgoszczy (czerwiec 1930).
Ok. 1931 zaczął tracić głos, przestał występować w operze i od grudnia 1931 śpiewał w t. rewiowych, m.in. piosenki neapolitańskie i arie operetkowe: w 1931-32 w t. Morskie Oko, w 1933 w t. Rex, t. Praskie Oko, t. Hollywood, a także w Wielkiej Rewii. W listopadzie 1936 wrócił na scenę opery warsz. i występował tam do końca maja 1938, powtarzając swe dawne role. Występował także w kilku filmach pol., m.in. „Idziem do Ciebie Polsko”, „Matko Nasza” (1921), „Ziemia obiecana” (1927), „Tajemnica starego rodu” (1928). Brał udział w licznych koncertach na cele dobroczynne. Nagrał wiele płyt dla firmy „His Master's Voice”. Otrzymał wiele odznaczeń krajowych i zagranicznych. Był jednym z najwyżej opłacanych śpiewaków operowych w Polsce. Miał stajnię wyścigową i willę w Milanówku, był jednak rozrzutny, stał się nałogowym alkoholikiem i znalazł się w ciężkich warunkach materialnych. Wg powszechnej opinii brak gruntownej szkoły wokalnej i nieoszczędzanie głosu, spowodowało u G. tak szybką jego utratę. Podczas II wojny świat. pracował jako woźnica i robotnik fizyczny. Po wyzwoleniu, od 1947 do 1950 był kierownikiem sekcji teatr. przy Powiatowym Domu Kultury w Grodzisku Mazowieckim, a następnie bibliotekarzem (nominalnie) Biblioteki Muz. Opery Warszawskiej i jej stałym konsultantem; od marca 1950 do 1957 był też kierownikiem statystów Opery Warszawskiej. Od 29 III 1951 występował na scenie Opery Warszawskiej w niemej roli Wiarusa w akcie III „Hrabiny” w reż. L. Schillera. 23 VI 1946 obchodził w sali Romy w Warszawie trzydziestopięciolecie, a 3 VI 1955 czterdziestopięciolecie pracy artystycznej. W 1958 przeszedł na emeryturę. Zmarł na serce w zupełnym zapomnieniu.
Stanisław Gruszczyński
(ID: psb.7777.1)
Zaloguj się
artykuł w Nekrologii
ca 1855-1923
