„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
MILSKI Stanisław Jan, właśc. S.J. Hołyst (8 II 1897 Czchów w Krakowskiem - 4 IX 1972 Warszawa), aktor, reżyser, kierownik artyst. teatruPochodził z rodziny chłopskiej. Był synem Jana Hołysta i Katarzyny z Rychterów. Ukończył szkołę baletową w Poznaniu, ale kontuzja po wypadku uniemożliwiła mu uprawianie zawodu tancerza. Wtedy zainteresował się dzięki L. Czechowskiemu dekoracją i kostiumologią teatralną. Występował, jak sam podawał, od 1916; w 1921-23 był zaangażowany w T. Polskim i Powszechnym w Wilnie (np. Dzięgiel w „Grochowym wieńcu"), w sez. 1923/24 w T. Polskim w Katowicach (np. Maciuś w „Zaczarowanym kole”, Wołodyjowski w „Ogniem i mieczem"), 1924/25 w T. Nowym w Poznaniu (np. Fred w „Pigmalionie"), 1925/26 w T. Miejskich we Lwowie, 1926-29 w T. im. Słowackiego w Krakowie, gdzie współpracował też z rozgłośnią PR. W 1928 wystąpił w Warszawie w t. Znicz, a w sez. 1929/30 znalazł się w zespole nowo otwartego t. dla dzieci Jaskółka, z którym współpracował do zamknięcia tej sceny w 1933. Później (do 1937) był reżyserem Teatru „Płomyka” przy Związku Nauczycielstwa Polskiego. W 1930 wyjeżdżał z zespołem I. Solskiej do Gdańska i Sopotu, zajmował się stroną organizacyjną prezentowanych przedstawień („Dom kobiet”, „Czworo ludzi w czterech ścianach"). Od lutego do maja 1932 był w zespole T. Polskiego w Gdyni pod dyr. S. Czapelskiego, z którym odwiedził Gdańsk, Chojnice, Kościerzynę, Wejherowo. Reżyserował tu „Burzę w szklance wody” (rola Dr. Merynlanda), „Roxy” (Tony), „Pierwsza pani Selby” (Allan), „Powrót posła” (Szarmancki). W sez. 1933/34 był zaangażowany w T. Miejskim w Łodzi, gdzie reżyserował kilka przedstawień dla dzieci, np. „Hanka u krasnoludków”, „Czarodziejskie drzewko”, „Pinokio”, a także w T. Letnim w Parku Staszica. W sez. 1935/36 i 1937/38 grał i reżyserował gościnnie w T. Miejskim w Toruniu, od 1937 współpracował z warsz. rozgłośnią PR jako spiker i lektor. W 1939-41 grał w T. Polskim w Wilnie, takie role jak: Józef („Pastorałka"), Nick („Maria Stuart” J. Słowackiego), Sielski („W małym domku"), Błazen („Wieczór Trzech Króli"). W marcu 1941 wystawił tu jedyny spektakl Sekcji Marionetek - widowisko lalkowe „Nowe szaty króla”. W czasie okupacji niem. pracował jako woźnica na Wileńszczyźnie. W sez. 1944/45 był reżyserem Polskiego T. Dramatycznego w Wilnie, gdzie przygotował m.in. „Wieczór Mickiewiczowski” i „Pigmaliona”. Z zespołem wil. przybył wiosną 1945 do Torunia i do jesieni t.r. był aktorem i reżyserem T. Ziemi Pomorskiej (np. „Damy i huzary"), nast. T. im. Jaracza w Olsztynie (sez. 1945/46, 1948-52, a w sez. 1945/46 także kier. artyst. tego teatru). Wystawił tu m.in. „Moralność pani Dulskiej”, „Marię Stuart” J. Słowackiego, „Odwety”, „Kamiennego gościa” i „Oświadczyny” (nagrodzone na Festiwalu Sztuk Radzieckich, 1949), „Sułkowskiego"; za reżyserię i rolę Mroza („Trzeba było iskry") otrzymał wyróżnienie na Festiwalu Pol. Sztuk Współcz. (1951). W sez. 1946/47 grał i reżyserował w T. im. Węgierki w Białymstoku oraz T. Domu Żołnierza w Lublinie, w 1948 w T. Klasycznym w Warszawie. W sez. 1955/56 reżyserował w T. Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, równocześnie w tym sez. nawiązał współpracę z T. Wybrzeże w Gdańsku, gdzie reżyserował do końca sez. 1963/64 (także dla Sceny Objazdowej), m.in. „Zielonego Gila”, „Mandragorę”, „Żołnierza i bohatera”, „Wieczór Trzech Króli”, „Ciężkie czasy” M. Bałuckiego. Ponadto na wielu scenach reżyserował gościnnie, m.in. w Studio Rapsodycznym w Gdańsku („Pensja pani Latter”, 1962), w T. i Nowym w Łodzi („Kobieta w trudnej sytuacji”, 1962; „Wicek i Wacek”, 1964), w T. Dramatycznych w Szczecinie („Pokusa”, 1963). Od 1964 reżyserował w T. im. Osterwy w Lublinie, m.in. „Zejście do piekła”, „Damę kameliową”, „Śmierć gubernatora”, „Robin Hooda”. W 1966 obchodził tu jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artyst. i w tym samym roku przeszedł na emeryturę.
W 1952 S. Marczak-Oborski pisał w „Teatrze": „Był najaktywniejszym bodaj inscenizatorem u nas po wojnie. Od 1945 zapisał na swym koncie przeszło 50 premier, w tym 9 prapremier polskich autorów współczesnych”. Jednakże wg R. Tomczyka „warsztat reżysersko-inscenizacyjny i aktorski szlifowany dotąd przez Milskiego na repertuarze klasycznym, a nastawiony nade wszystko na organizowanie widowiskowości i podnoszenie emocji, nie nadawał się do repertuaru sztuk współczesnych”, odbiegając zwłaszcza od stylistyki t. intelektualnego, operującego kameralnymi środkami wyrazu. M. „uciekał się do ekspresyjnej gry aktorskiej, do szczodrego szafowania efektami plastycznymi i muzycznymi”. Czasem ratował w ten sposób utwory dramatycznie słabsze, częściej recenzenci wypominali, że „owa inwencja inscenizacyjna Milskiego przesłaniała treść i problemy sztuk, przyzwyczajając publiczność do wybujałej teatralizacji”. Przy tym „ujawniał niezwykłą zręczność w formowaniu scenicznym krótszych form teatralnych, pojedyncze sytuacje rozbudowywał w niemal samoistne epizody”. Jako aktor tworzył wyraziste sylwetki, np. „pełną temperamentu i zabawnej charakterystyczności” postać Marcina („Stary kawaler"), czy Księcia d'Este („Sułkowski") - „naturalizm doprowadzony do groteski w deformacji ciała i głosu” (S. Marczak-Oborski). W ostatnich latach życia na scenie nie występował, był natomiast popularnym aktorem film. (około sześćdziesięciu ról). Grywał zwykle role drugoplanowe, charakterystyczne, które dzięki jego osobowości i umiejętnościom charakteryzatorskim stawały się prawdziwymi kreacjami, nazywano go nawet „wielkim aktorem małych ról”, „mistrzem epizodu”. Niektóre z nich: Ojciec Szczęsnego i Czerwiaczek („Celuloza") - Państw. Nagroda Artyst. w 1954, Zajączkowski („Tajemnica dzikiego szybu"), Profesor-sprzedawca („Pożegnania"), Redaktor Pieniążek („Popiół i diament"), General („Gdzie jest generał?").
Stanisław Jan «Milski» Hołyst
(ID: psb.18370.1)
