„Słownik biograficzny teatru polskiego 1765-1965”, t. I, PWN Warszawa 1973:
STENGEL, Sztengel, Miłosz Emil (1844 [?] - działał do 1877), aktor, dyr. teatruPodana przez W. Szymanowskiego data ur. (1814) prawdopodobnie błędna. W 1854-59 uczył się w gimn. w Brzeżanach. Debiutował podobno w t. niemieckim. W 1867 stworzył w Stanisławowie najciekawszy pol. t. prowincjonalny, przybierając sobie za patrona J. Słowackiego, którego „apoteoza” została namalowana na kurtynie. W ciągu pierwszego kwartału wystawił trzy utwory Słowackiego: „Mazepę” (16 III 1867 na inaugurację t.), „Marię Stuart” i - po raz pierwszy w Polsce - „Fantazego” (pt. „Niepoprawni”, 9 V 1867). Po raz pierwszy wystawił również „Rozbójnika salonowego” i „Polowanie na męża” (debiut teatr. M. Bałuckiego, 2 IV 1867). Nadto grał utwory Szekspira, W. Hugo, A. Fredry, J. Korzeniowskiego. Latem wyjeżdżał do Brzeżan, Tarnopola, Lwowa, Przemyśla i Jarosławia. W sez. 1867/68 zespół występował w Tarnowie. 25IV 1868 S. wspólnie z L. Nowakowskim złożył podanie o koncesję na otwarcie drugiego t. pol. we Lwowie; otrzymawszy odpowiedź odmowną wyjechał do Warszawy. 21 VI 1868 wznowił przedstawienia w Tarnowie. W końcu lipca zespół wyjechał do Bochni i Wieliczki. Potem występował w Bielsku (wrzesień), Wadowicach (październik), Nowym Sączu (25 X-10 XII), Jaśle (14 XII-29 I 1869), Krośnie (luty), Łańcucie, Przemyślu (czerwiec), Tarnowie (10 VI-17 VI), Solcu (lipiec), Busku i Pińczowie (sierpień, wrzesień), Szczawnicy, na koniec w Częstochowie. W grudniu 1869 S. przeniósł się do Poznania i od 13 I 1870 prowadził tu stały t. pol. wspólnie z L. Nowakowskim; na inaugurację wystawiono „Zemstę”. Od 1 do 15 V 1870 t. pozn. występował w Gnieźnie. Po rozwiązaniu spółki z Nowakowskim (16 V 1870 w Poznaniu) ponownie utworzył własny zespół i występował z nim w Gnieźnie (maj), Wągrowcu, Inowrocławiu, Trzemesznie, Śremie, Gostyniu, Pleszewie, Ostrowie, Bydgoszczy, Toruniu, Chełmnie, Lubawie, Nowym Mieście. W jesieni 1871 występował ponownie w Bydgoszczy (wrzesień) i Toruniu (październik). Wystawiał m.in. „Mazepę”, „Zemstę”, „Jawnutę”, utwory L.A. Dmuszewskiego, J.N. Kamińskiego, J.I. Kraszewskiego; 11 X 1871 w Toruniu w programie przedstawień znalazł się „Ustęp z III części Dziadów”. Mimo przychylnego przyjęcia S. borykał się jednak z niepokonanymi trudnościami. 22 IX 1871 podpisał odezwę do ludności pol. w zaborze pruskim wzywając ją do stworzenia kapitału, który by umożliwił egzystencję pol. t. wędrownemu. Próba ta jednak nie odniosła skutku i 4 XI 1871 w Gnieźnie, zrujnowany, S. musiał rozwiązać swój zespół. W 1872 otrzymał koncesję na t. pol. w Galicji, nie wiadomo jednak, czy z niej skorzystał. W lutym 1874 organizował podobno przedstawienia amatorskie w Tarnopolu, potem miał we Lwowie „skład piwa”. W czerwcu 1877 założył we Lwowie t. ogr. Pod Sroką; t. ten działał prawdopodobnie do września. Dalsze losy S. są mało znane. E. Webersfeld twierdzi, że wyjechał do Drezna i pracował tam jako fotograf. W 1883 prasa lwow. doniosła, że otrzymał przywilej na „przyrząd do ujęcia złomu”. Być może żoną jego była Prakseda S. z Soznańskich prowadząca we Lwowie szkołę tańca.
W czasie swojej kariery teatr. grał przeważnie role charakterystyczne, m.in. Miechodmucha („Krakowiacy i Górale"), Łykalskiego („Majster i czeladnik"), Arona („Żydzi"). Nie był wybitnym aktorem, natomiast jako dyr. osiągał frapujące rezultaty. Miał niezły zespół, a w Galicji zapraszał nawet na występy gościnne ówczesne znakomitości: A. Aszpergerową, H. Modrzejewską. Reżyserię powierzał kolejno: I. Kalicińskiemu, E. Deryngowi. Jego występy w zaborze pruskim były ważnym epizodem w walce ludności pol. z germanizacją kraju.
Miłosz Emil Stengel
(ID: psb.32045.1)
